Το ελληνικό φορολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από την ετεροβαρή σύνθεση των εσόδων και την ασυμμετρία μεταξύ της άμεσης και της έμμεσης φορολογίας – με διαχρονική επιλογή για την άντληση εσόδων τη φορολόγηση της κατανάλωσης. Στο ερώτημα αν αυτή η φορολογική σύνθεση είναι ικανή να υποστηρίξει τις κρατικές δαπάνες -σήμερα για την κοινωνική και οικονομική ανάταξη και στο μέλλον για την οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα- η απάντηση είναι μάλλον αρνητική.

Το έλλειμμα στην είσπραξη του βασικού φόρου επί της κατανάλωσης, του Φόρου Προστιθέμενης Αξίας, δηλαδή το κενό ΦΠΑ (Vat Gap), είναι στην περίπτωση της Ελλάδας διαχρονικά υψηλό και κατατάσσεται επί σειρά ετών στα υψηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ενωση (OECD Economic Surveys: Greece 2023). Πράγματι, το έτος 2021 το ελληνικό κενό ΦΠΑ ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο στην Ευρωπαϊκή Ενωση μετά τη Ρουμανία (European Commission, 2021), ενώ το έτος 2022 το κενό ΦΠΑ ήταν το τέταρτο μεγαλύτερο μετά τη Ρουμανία, τη Μάλτα και την Ιταλία (European Commission, 2022).

Από την άλλη πλευρά, το υψηλό κενό ΦΠΑ [19,7% του VTTL (VTTL=θεωρητικά προσδοκώμενα έσοδα σε πλήρη φορολογική συμμόρφωση) ή 3,178 δισ. ευρώ σε απώλεια φορολογικών εσόδων] δηλώνει τον ευρύ χώρο που υπάρχει για άντληση φορολογικών εσόδων προκειμένου να χρηματοδοτηθούν οι κρατικές δαπάνες. Αυτό, γιατί το κενό ΦΠΑ εξ ορισμού αποτυπώνει τη διαφορά ανάμεσα στον φόρο που καταλογίζεται σε συνέχεια δηλώσεων και ελέγχων και στον φόρο που θεωρητικά θα μπορούσε να καταλογιστεί.

Δηλαδή, το κενό ΦΠΑ δείχνει τον φόρο που οφείλεται, αλλά δεν καταλογίζεται. Το κενό ΦΠΑ επίσης αποτυπώνει τη διαφορά ανάμεσα στον φόρο που καταλογίζεται και στον φόρο που τελικά εισπράττεται. Δηλαδή το κενό ΦΠΑ δείχνει τον φόρο που δεν εισπράττεται λόγω της ελλιπούς εθελοντικής συμμόρφωσης των πολιτών ή και λόγω της καθυστερημένης ή μη καταβολής του φόρου. Ακόμη, το κενό ΦΠΑ δείχνει το αποτέλεσμα της φορολογικής πολιτικής που ασκείται. Δηλαδή το κενό ΦΠΑ δείχνει τη διαφορά ανάμεσα στον φόρο που δεν απαιτείται λόγω των νομοθετικών επιλογών, π.χ. απαλλαγές, εξαιρέσεις, χαμηλότεροι συντελεστές, ερμηνείες της φορολογικής διοίκησης, σε σχέση με εκείνον που θα μπορούσε να απαιτηθεί σύμφωνα με τους γενικούς κανόνες ΦΠΑ (βλέπε Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Ενα δίκαιο και αποδοτικό φορολογικό σύστημα, 2022).

Πέραν των παραπάνω, το κενό ΦΠΑ -επειδή ακριβώς αντικατοπτρίζει τη φορολογική συμμόρφωση- δείχνει τη φορολογική ηθική της κοινωνίας μας. Δηλαδή, δείχνει τις αντιλήψεις και τις στάσεις των φορολογουμένων για την πληρωμή φόρων ή, αντίθετα, για τη φοροαποφυγή και τη φοροδιαφυγή. Η φορολογική ηθική διαμορφώνεται από περισσότερους κοινωνικούς, οικονομικούς και θεσμικούς παράγοντες: το επίπεδο της φορολογικής επιβάρυνσης, την ανταποδοτικότητα (για τους πολλούς) των κρατικών δαπανών, την αντίληψη για τα οφέλη από την πληρωμή φόρων, το επίπεδο της διαφθοράς, την αίσθηση ότι οι άλλοι φορολογούμενοι αποφεύγουν τις φορολογικές υποχρεώσεις, την έκταση της «γκρίζας» οικονομίας, την αντίληψη για την πιθανότητα ανίχνευσης και εντοπισμού της παραβατικής συμπεριφοράς, την ύπαρξη ή την έλλειψη κυρώσεων για τους φοροδιαφεύγοντες κ.ά. Ετσι, σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, όπου όλα τα προηγούμενα είναι σε διαρκή συζήτηση συν το υψηλό επίπεδο παραοικονομίας, οι παράγοντες έχουν αρνητική επίδραση στη φορολογική ηθική και κατά συνέπεια στη φορολογική συμμόρφωση. Αντίθετα, σε κοινωνίες όπου η επίδειξη κοινωνικής ευθύνης εκτιμάται ιδιαίτερα, το επίπεδο της φορολογικής ηθικής και της φορολογικής πειθαρχίας είναι υψηλότερο και υπάρχει ορθή και έγκαιρη εκπλήρωση των φορολογικών υποχρεώσεων σε επαναλαμβανόμενη βάση. Για παράδειγμα, για το έτος 2022 η Φινλανδία είχε κενό ΦΠΑ 1,3%, η Εσθονία 1,8% και η Σουηδία 2%.

Με άλλα λόγια, το φορολογικό κενό στον ΦΠΑ περιορίζει τους δημοσιονομικούς πόρους του κράτους, οδηγεί στην επιβολή υψηλών συντελεστών φορολογίας ή στην επιβολή άλλων φόρων προκειμένου να αποκατασταθεί η απώλεια εσόδων ΦΠΑ, δημιουργεί στρέβλωση στους όρους του ανταγωνισμού μεταξύ των επιχειρήσεων και επιβαρύνει άνισα τους συνεπείς φορολογούμενους σε σχέση με τους μη συνεπείς.

Κλειδί για την ορθή άντληση φορολογικών εσόδων από τον ΦΠΑ είναι η λειτουργία της φορολογικής διοίκησης και συγκεκριμένα η ικανότητά της να προβλέπει και στη συνέχεια να μειώνει την απώλεια φορολογικών εσόδων εξαιτίας του κενού συμμόρφωσης. Αντί η φορολογική διοίκηση να στοχεύει μόνο στο «κυνήγι» λαθών μέσω ελέγχων, είναι χρήσιμο να στοχεύει και στον επηρεασμό και στη διαχείριση της συμπεριφοράς των φορολογουμένων προκειμένου να προλαμβάνει τον κίνδυνο της μη συμμόρφωσης.

Τέλος, κλειδί είναι και ο ρόλος των οργάνων του κράτους στην αντιμετώπιση των φαινομένων της παραοικονομίας, της διαφθοράς και της αβεβαιότητας στη Δικαιοσύνη. Η μείωση του φορολογικού κενού δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την ουσιαστική εφαρμογή ενός ευρέος προγράμματος μέτρων για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. Οταν όμως επιτευχθεί αυτό που ξεκινά ως ώθηση των φορολογουμένων σε συμμορφούμενη συμπεριφορά, στη συνέχεια μετατρέπεται σε εμπιστοσύνη προς την κρατική λειτουργία, για να καταλήξει τελικά στη φορολογική συμμόρφωση – και άρα στη μείωση του φορολογικού κενού. Θεοδώρα Λαζαρέτου, ΕφΣυν 05.05.23